انواع بایپس‌های عروقی در جراحی عروق: مروری جامع

• مقداد قاسمی گرجی
• 3 روز ago

مقدمه

بیماری‌های انسدادی شریانی، خصوصاً در اندام‌های تحتانی و عروق بزرگ مرکزی، یکی از علل مهم ناتوانی، ایسکمی و حتی تهدید اندام محسوب می‌شوند. با وجود پیشرفت چشمگیر روش‌های اندوواسکولار مانند آنژیوپلاستی و استنت‌گذاری، جراحی بایپس عروقی همچنان به‌عنوان یک درمان استاندارد طلایی در بسیاری از موارد پیچیده مطرح است. هدف اصلی از بایپس، ایجاد مسیر جایگزین برای عبور خون از بالادست به پایین‌دست محل انسداد و تأمین جریان خون کافی جهت جلوگیری از نکروز بافتی و حفظ عملکرد اندام است. در این مقاله، به‌صورت علمی و جامع به انواع بایپس‌های عروقی، اندیکاسیون‌ها، تکنیک‌ها، مزایا و عوارض احتمالی آن‌ها پرداخته می‌شود.

بایپس عروقی چیست و چرا انجام می‌شود؟



در بایپس عروقی، مسیری جایگزین برای عبور خون ایجاد می‌شود تا جریان خون از شریان سالم پروگزیمال به شریان سالم دیستال هدایت شده و ناحیه آسیب‌دیده یا مسدود دور زده شود. موفقیت این روش به عوامل متعددی بستگی دارد که شامل انتخاب صحیح بیمار، تعیین دقیق مسیر بایپس، انتخاب مناسب گرافت (Conduit)، کیفیت آناستوموزها و وضعیت عمومی بیمار است. وجود بیماری‌هایی مانند دیابت، سیگار، هایپرلیپیدمی و وضعیت Outflow نقش مهمی در بقای گرافت دارند.

انواع مواد مورد استفاده در بایپس عروقی



گرافت‌های اتولوگ (Autologous Vein Grafts)



وریدهای خود بیمار، به‌ویژه ورید صافن بزرگ (Great Saphenous Vein)، استاندارد طلایی بایپس محسوب می‌شوند. این ورید می‌تواند به‌صورت In-situ یا Reversed استفاده شود. در موارد لازم، از ورید صافن کوچک یا سایر وریدهای مناسب نیز استفاده می‌شود. گرافت‌های وریدی به‌دلیل زیست‌سازگاری بالا، مقاومت نسبت به عفونت و نتایج طولانی‌مدت بهتر، خصوصاً در بایپس‌های دیستال اندام تحتانی، ارجح هستند.



گرافت‌های مصنوعی (Synthetic Grafts)



در شرایطی که گرافت وریدی در دسترس نباشد یا قطر عروق بزرگ باشد، از گرافت‌های مصنوعی مانند PTFE و Dacron استفاده می‌شود. این گرافت‌ها در بایپس‌های پروگزیمال مانند آئورت و ایلیاک عملکرد بسیار خوبی دارند، اما در مسیرهای دیستال و کم‌قطر، خطر ترومبوز و انسداد آن‌ها بیشتر است.



آلوگرافت‌ها و گرافت‌های زیستی



در شرایط خاص مانند عفونت گسترده یا عدم وجود هرگونه گرافت مناسب، ممکن است از آلوگرافت‌های یخ‌زده یا گرافت‌های بیولوژیک استفاده شود که اگرچه کاربرد محدودتری دارند، اما در برخی سناریوهای پیچیده بسیار ارزشمند هستند.







انواع بایپس‌های عروقی بر اساس محل انجام جراحی



بایپس‌های آئورتی و مرکزی



در بیمارانی که دچار انسداد شدید آئورت شکمی یا شریان‌های ایلیاک هستند، به‌ویژه در سندرم لِریک، بایپس آئورتو–بی‌فمورال یکی از مؤثرترین درمان‌ها محسوب می‌شود. این روش با تأمین جریان دوطرفه اندام‌های تحتانی نتایج طولانی‌مدتی عالی دارد، هرچند عملی وسیع و نیازمند شرایط عمومی مناسب بیمار است.

در انسداد یک‌طرفه شریان ایلیاک، بایپس فموروفمورال کراس‌اور به‌عنوان روشی کم‌تهاجمی‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بیمارانی که امکان جراحی روی آئورت وجود ندارد یا ریسک بیهوشی بالا است، بایپس آکسیلو–فمورال به‌عنوان جایگزین نجات‌بخش مطرح می‌شود.

بایپس‌های اندام تحتانی



بایپس‌های زیر اینگوینال از اساسی‌ترین روش‌ها در درمان ایسکمی بحرانی اندام تحتانی به شمار می‌روند. یکی از شایع‌ترین روش‌ها بایپس فمورال به پاپلیته است که بسته به محل آناستوموز ممکن است در سطح بالای زانو یا زیر زانو انجام شود. در بایپس‌های پایین زانو و بایپس‌های دیستال به عروق تیبیال یا پدال، استفاده از ورید صافن بهترین نتایج را ارائه می‌دهد. این نوع بایپس‌ها در بیماران دیابتی، مبتلا به زخم‌های مزمن پا و موارد تهدیدکننده اندام نقشی حیاتی در نجات پا دارند.

بایپس‌های کاروتید و عروق احشایی



اگرچه کمتر شایع‌اند، اما در برخی بیماران با آنوریسم یا انسداد پیچیده کاروتید که امکان اندارترکتومی وجود ندارد، بایپس‌های کاروتیدی نقش مهمی دارند. در حوزه عروق احشایی نیز، در بیماران مبتلا به ایسکمی مزانتر مزمن، بایپس از آئورت یا ایلیاک به شریان‌های مزانتریک می‌تواند جریان خون احشایی را بازیابی کرده و جان بیمار را نجات دهد.







ارزیابی‌های لازم پیش از انجام بایپس



قبل از انجام بایپس، ارزیابی دقیق آناتومیک و عملکردی عروق ضروری است. ابزارهای تشخیصی شامل داپلکس سونوگرافی، سی‌تی آنژیوگرافی و ام‌آر آنژیوگرافی هستند. تعیین کیفیت ورید صافن و وضعیت Outflow اهمیت ویژه‌ای دارد. همچنین کنترل دیابت، فشار خون، وضعیت انعقاد و بررسی توان قلبی–ریوی از ملزومات اساسی قبل از عمل هستند.





تکنیک جراحی و نکات کلیدی موفقیت



در جراحی بایپس عروقی، کنترل شریان‌های پروگزیمال و دیستال، هپارین‌دهی مناسب، ایجاد آناستوموز با دقت بالا، جلوگیری از پیچ‌خوردگی گرافت، شست‌وشوی مسیر و ارزیابی داخل‌عملی جریان خون اهمیت حیاتی دارد. رعایت این اصول تأثیر مستقیم بر موفقیت طولانی‌مدت گرافت دارد.







عوارض احتمالی بایپس عروقی



عوارض زودرس شامل خونریزی، ترومبوز حاد گرافت، ایسکمی مجدد و در مواردی سندرم کمپارتمان است. در مراحل دیررس، احتمال انسداد تأخیری گرافت، عفونت، تشکیل آنوریسم یا پسودوآنوریسم و کاهش تدریجی اثر بخشی وجود دارد. موفقیت بلندمدت به نوع گرافت، محل بایپس، شرایط همودینامیک بیمار و کنترل عوامل خطر بستگی دارد.





جایگاه بایپس در عصر اندوواسکولار و روش‌های هیبرید



امروزه ترکیب روش‌های جراحی باز و اندوواسکولار (Hybrid procedures) جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. در این رویکرد، ممکن است بخشی از مسیر با بایپس بازسازی شود و بخش دیگر با آنژیوپلاستی یا استنت، که این ترکیب در بیماران پیچیده نتایج بسیار مطلوبی ایجاد می‌کند.

جمع‌بندی



بایپس عروقی همچنان یکی از ستون‌های اصلی درمان بیماری‌های انسدادی شریانی است. با وجود پیشرفت‌های اندوواسکولار، در بسیاری از بیماران به‌خصوص مبتلایان به انسدادهای طولانی‌مدت، عروق دیستال ضعیف یا بیماری‌های پیشرفته، بایپس بهترین گزینه برای حفظ اندام و ارتقای کیفیت زندگی محسوب می‌شود. آشنایی دقیق با اندیکاسیون‌ها، تکنیک‌ها و عوارض این روش برای دانشجویان پزشکی، جراحان در حال آموزش و متخصصان جراحی عروق ضروری است.





منابع:



۱. Rutherford RB. Vascular Surgery. 7th Edition. Saunders.

۲. Cronenwett JL, Johnston KW. Rutherford’s Vascular Surgery and Endovascular Therapy. Elsevier.



۳. Society for Vascular Surgery (SVS) Guidelines on the Management of Peripheral Arterial Disease.



۴. European Society for Vascular Surgery (ESVS) Guidelines for Peripheral Arterial Disease.



۵. Norgren L, Hiatt WR, Dormandy JA, et al. Inter-Society Consensus for the Management of Peripheral Arterial Disease (TASC II).



۶. UpToDate: Surgical and endovascular revascularization for peripheral artery disease.