جراحی عروق به عنوان یکی از پیشرفتهترین و پیچیدهترین شاخههای جراحی امروز، مسیری طولانی، دشوار و سرشار از تجربههای گرانبها را طی کرده است. آنچه امروزه بهعنوان یک رشته علمی منظم، مبتنی بر تکنولوژیهای پیشرفته تصویربرداری، ابزارهای مدرن، پروتزهای عروقی، روشهای اندوواسکولار و استانداردهای دقیق مراقبتی میشناسیم، نتیجه هزاران سال تجربه بشری در مواجهه با خونریزیها، آسیبهای عروقی، بیماریهای انسدادی و آنوریسمها است. تاریخ جراحی عروق در واقع داستان تلاش انسان برای کنترل یکی از حیاتیترین سیستمهای بدن یعنی سیستم گردش خون است؛ سیستمی که هرگونه دخالت در آن با خطر قابل توجه مرگ همراه بوده و به همین دلیل پیشرفت در این حوزه نسبت به بسیاری از شاخههای دیگر جراحی بسیار دشوارتر و دیرتر به دست آمده است.
آغاز تاریخی جراحی عروق: پیش از شناخت علمی گردش خون
اشاره به مداخلات روی رگها را میتوان در تمدنهای باستانی مانند مصر، یونان و روم یافت. در مومیاییهای مصری شواهدی از آگاهی ابتدایی نسبت به ساختمان عروق و تلاشهایی برای کنترل خونریزی دیده شده است. بقراط و جراحان یونانی روشهایی مانند بستن عروق با نخ (لیگاتور) یا استفاده از سوزاندن (Cauterization) را برای کنترل خونریزیهای شدید پیشنهاد میکردند. با این حال تا قرن هفدهم، دانش بشری از سیستم گردش خون کامل نبود. کشف بزرگ ویلیام هاروی در سال ۱۶۲۸ که گردش بسته خون و نقش قلب به عنوان پمپ مرکزی را توضیح داد، نقطه عطفی در فهم عروق بود. از این زمان به بعد، جراحی عروق از یک تجربه کورکورانه به حوزهای مبتنی بر فیزیولوژی و علم تبدیل شد.
قرون ۱۸ و ۱۹: دوران جسارت، تجربه و افزایش دانش عملی
با پیشرفتهای تدریجی علم جراحی و بهبود آشنایی با فیزیولوژی عروق، جراحان قرن ۱۸ و ۱۹ شروع به انجام مداخلات هدفمندتری کردند. کشف بیهوشی و سپس ورود آنتیسپسیس توسط لورنس لیستر، بستر بزرگی برای توسعه جراحی عروق فراهم کرد. پیش از این دوره، بسیاری از بیماران نه به دلیل بیماری خود، بلکه به دلیل عفونت یا درد غیرقابل تحمل ناشی از عمل جراحی جان خود را از دست میدادند. با کنترل نسبی این عوامل، امکان انجام جراحیهای پیچیدهتر فراهم شد.
در این دوران روش بستن عروق آسیبدیده به عنوان درمان اصلی خونریزی مطرح بود. جراحانی مانند هانتر با معرفی روشهای علمیتر در لیگاتور شریانها، پایههای اولیه مداخلات عروقی مدرن را بنا نهادند. با این حال، به دلیل نبود ابزارهای ظریف، نخهای مناسب، درک ناکامل از ترمیم دیواره عروق و نداشتن تکنیکهای میکروجراحی، امکان بازسازی دقیق عروق وجود نداشت و بسیاری از اندامها به دلیل ایسکمی پس از بستن شریان دچار نکروز میشدند.
قرن بیستم: تولد واقعی جراحی عروق مدرن
قرن بیستم را میتوان قرن زایش واقعی جراحی عروق دانست. یکی از بزرگترین دستاوردها، معرفی تکنیک آناستوموز مستقیم عروق توسط کارِل و گاتری در اوایل قرن بیستم بود. آنها با استفاده از بخیههای ظریف، برای نخستینبار توانستند رگهای آسیب دیده را به هم متصل کنند بدون آنکه به انسداد کامل یا خونریزی گسترده منجر شود. این پیشرفت بهقدری چشمگیر بود که کارِل در سال ۱۹۱۲ جایزه نوبل پزشکی را دریافت کرد. این تکنیکها راه را برای جراحی ترمیمی عروق، پیوند عروق و بعدها پیوند اعضا باز کرد.
جنگهای جهانی اول و دوم نیز نقشی بسیار تعیینکننده در پیشرفت جراحی عروق داشتند. حجم عظیم مصدومان جنگی با آسیبهای عروقی شدید، جراحان را ناچار کرد روشهای بهتر و سریعتری برای ترمیم عروق پیدا کنند. همین تجربههای گسترده میدانی، دانش جراحان را در زمینه کنترل خونریزی، بازسازی جریان خون و پیشگیری از قطع عضو به طور چشمگیری افزایش داد و باعث شکلگیری تجربیات بالینی ارزشمندی شد که بعدها به صورت اصول علمی مدون درآمد.
دوران طلایی پیشرفتها: از پروتزهای عروقی تا شریاننگاری
یکی از بزرگترین تحولات میانی قرن بیستم، معرفی پروتزهای عروقی مصنوعی و گرافتهای زیستی بود. تا پیش از آن، تنها راه ترمیم عروق، دوخت مستقیم یا استفاده از رگ خود بیمار بود. با تولید گرافتهای مصنوعی از جنس Dacron و PTFE امکان بازسازی رگهای بزرگ مانند آئورت و عروق محیطی با موفقیت بالا فراهم شد. این تحول باعث شد جراحی آنوریسمها بهویژه آنوریسم آئورت شکمی از یک بیماری تقریباً کشنده به بیماری قابل درمان تبدیل شود.
در کنار پیشرفتهای تکنیکی، تصویربرداری عروق نیز تحول بزرگی ایجاد کرد. کشف رادیولوژی و سپس توسعه آنژیوگرافی به پزشکان امکان داد برای نخستینبار عروق بدن را به صورت زنده مشاهده و محل دقیق انسداد، تنگی یا آنوریسم را تشخیص دهند. این موضوع نه تنها تشخیص بیماریها را دقیقتر کرد بلکه برنامهریزی جراحی را نیز به شکل بنیادین متحول ساخت. به دنبال آن، واحدهای تخصصی جراحی عروق در بسیاری از مراکز پزشکی جهان شکل گرفتند و این رشته به تدریج به یک تخصص مستقل تبدیل شد.
تولد روشهای اندوواسکولار: انقلابی در درمان بیماریهای عروقی
دهههای پایانی قرن بیستم شاهد نقطه عطفی بزرگ در تاریخ جراحی عروق بود؛ زمانی که درمانهای اندوواسکولار به صورت جدی وارد عرصه پزشکی شدند. نخستین بالون آنژیوپلاستی توسط آندریاس گرونتزیک در دهه ۱۹۷۰ انجام شد و مفهوم باز کردن رگ تنگشده بدون نیاز به جراحی باز، آغازگر فصل جدیدی در درمان بیماریهای عروقی گردید. به مرور زمان استفاده از استنتها، استنتگرافتها و تجهیزات پیشرفتهتر باعث شد بسیاری از بیماریهایی که قبلاً تنها با جراحی باز قابل درمان بودند، امروزه با روشهای کمتهاجمی درمان شوند.
با ورود استنتگرافتها، درمان اندوواسکولار آنوریسم آئورت (EVAR و TEVAR) جایگزین قابلتوجهی برای جراحی باز شد. کاهش درد، کوتاه شدن زمان بستری، کاهش عوارض، و بهبود کیفیت زندگی بیماران باعث شده این روشها بهسرعت گسترش پیدا کنند. امروز در بسیاری از مراکز پیشرفته دنیا، درمانهای اندوواسکولار خط اول بسیاری از بیماریهای عروقی محسوب میشوند.
توسعه علمی، آموزش تخصصی و استانداردسازی
با رشد سریع این رشته، نیاز به ساختار آموزشی منظم احساس شد. تشکیل انجمنهای تخصصی جراحی عروق، برگزاری کنگرههای بینالمللی، انتشار مجلات علمی معتبر و تدوین گایدلاینهای استاندارد باعث شد این رشته بهصورت آکادمیک و سیستماتیک رشد کند. امروزه جراحان عروق علاوه بر مهارتهای کلاسیک جراحی باز، باید تسلط کامل بر روشهای اندوواسکولار، تفسیر تصاویر رادیولوژیک، کنترل عوامل خطر، مدیریت بینرشتهای و مراقبتهای طولانیمدت بیماران داشته باشند.
نقش تکنولوژیهای نوین: از سونوگرافی پیشرفته تا رباتیک
با پیشرفت تکنولوژیهای تصویربرداری مانند سونوگرافی داپلر رنگی، CT آنژیوگرافی و MR آنژیوگرافی، تشخیص بیماریهای عروقی بسیار دقیقتر و زودرستر شده است. این روشها امکان ارزیابی غیرتهاجمی عروق و برنامهریزی دقیق درمان را فراهم کردهاند. همزمان ابزارهای جراحی مدرن، دستگاههای پیشرفته فلوروسکوپی، سیمهای راهنما، کاتترهای پیشرفته و رباتیک پزشکی باعث شده دقت و ایمنی درمانها افزایش یابد.
جراحی عروق در عصر جدید: نگاه به آینده
امروزه جراحی عروق یکی از پویاترین رشتههای پزشکی است. ترکیب جراحی باز و اندوواسکولار، که به آن «روشهای هیبریدی» گفته میشود، امکان درمان پیچیدهترین بیماریها را فراهم کرده است. درمان بیماریهای عروق محیطی، انسدادهای شریانی ناشی از دیابت، نجات اندام در بیماران در معرض قطع عضو، مدیریت ترومبوزهای عروقی، درمان واریس با روشهای نوین و مدیریت آنوریسمها همه بخشهایی از فعالیت گسترده این رشته هستند.
در آینده نزدیک انتظار میرود فناوریهای جدیدی مانند هوش مصنوعی در تحلیل تصاویر عروقی، استفاده گستردهتر از رباتیک، توسعه مواد پیشرفتهتر برای گرافتها، بهبود استنتها و شاید حتی روشهای ترمیم زیستی رگها جایگاه مهمی در این حوزه پیدا کنند. همچنین تاکید روزافزون بر پیشگیری و مدیریت عوامل خطر مانند دیابت، فشار خون و سیگار نقش مهمی در کاهش نیاز به جراحیهای پیچیده خواهد داشت.
