مقدمه — چرا همانژیوم مهم است؟
واریس یا وریدهای واریسی (Varicose Veins) شایع‌ترین و شناخته‌شده‌ترین بیماری عروقی در میان عموم مردم است. این بیماری، که اغلب به صورت برجسته شدن و پیچ‌خوردگی رگ‌های سطحی پا ظاهر می‌شود، نه‌تنها از نظر زیبایی بلکه از جنبه عملکردی نیز اهمیت دارد. واریس ممکن است باعث احساس سنگینی، درد، تورم، خستگی زودرس و حتی تغییرات پوستی و زخم‌های مزمن شود. اگرچه در نگاه اول یک بیماری خوش‌خیم تلقی می‌شود، اما در صورت عدم درمان، می‌تواند به نارسایی مزمن وریدی و عوارض قابل‌توجهی منجر شود.
پاتوفیزیولوژی این اختلال ارتباط نزدیکی با ناکارآمدی سیستم دریچه‌ای در وریدها دارد. در حالت طبیعی، بازگشت خون از اندام‌های تحتانی به سمت قلب توسط دریچه‌های یک‌طرفه و انقباض عضلات پا تسهیل می‌شود. هنگامی که این دریچه‌ها تخریب یا عملکردشان مختل می‌شود، جریان برگشتی خون (رفلاکس وریدی) افزایش یافته و فشار داخل عروق بالا می‌رود؛ در نتیجه دیوارهٔ رگ‌ها دچار گشادشدگی و پیچ‌خوردگی می‌شود.
اپیدمیولوژی و عوامل خطر
مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد که حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از زنان و ۱۵ تا ۲۰ درصد از مردان در طول عمر خود درجاتی از واریس را تجربه می‌کنند. شیوع آن با افزایش سن بیشتر می‌شود و در گروه سنی بالای ۵۰ سال به بیش از نیمی از جمعیت می‌رسد.
عوامل متعددی در بروز واریس نقش دارند. ژنتیک یکی از مهم‌ترین فاکتورهاست؛ در خانواده‌هایی که یکی از والدین مبتلا به واریس هستند، خطر ابتلای فرزندان تا دو برابر افزایش می‌یابد. بارداری، به دلیل افزایش حجم خون، فشار رحم بر وریدهای لگنی و اثر هورمون‌ها بر شل شدن دیواره عروق، نقش عمده‌ای در بروز واریس در زنان دارد. چاقی، افزایش سن، ایستادن یا نشستن طولانی‌مدت، کم‌تحرکی، مصرف داروهای هورمونی و سابقهٔ ترومبوز ورید عمقی (DVT) نیز از دیگر عوامل مستعدکننده هستند.
مشاغلی مانند پرستاری، فروشندگی، آرایشگری و کارهای صنعتی که نیاز به ایستادن طولانی دارند، بیشترین شیوع واریس را نشان می‌دهند. همچنین، سبک زندگی کم‌تحرک و نشستن طولانی‌مدت در ادارات امروزی به افزایش تدریجی بروز واریس منجر شده است.
پاتوفیزیولوژی
در بدن انسان، سیستم وریدی اندام تحتانی شامل سه بخش اصلی است: وریدهای سطحی، عمقی و ارتباطی (Perforators). خون از طریق دریچه‌های وریدی به‌صورت یک‌طرفه از وریدهای سطحی به سمت وریدهای عمقی و سپس به قلب جریان می‌یابد. در واریس، آسیب به این دریچه‌ها یا ضعف دیوارهٔ ورید باعث برگشت خون و تجمع آن در سیستم سطحی می‌شود. این افزایش فشار منجر به گشادشدگی، طویل شدن و پیچ‌خوردگی وریدها می‌شود.
افزایش فشار وریدی (Venous Hypertension) علاوه بر تغییرات ساختمانی در دیوارهٔ رگ، منجر به نشت مایع و سلول‌های التهابی به فضای بینابینی می‌شود که نتیجهٔ آن ادم، التهاب مزمن و تغییرات پوستی نظیر پیگمانتاسیون، لیپودرماتوسکلروز، آتروفی سفید (Atrophie blanche) و در نهایت زخم‌های وریدی است.
تظاهرات بالینی
بیماران معمولاً از احساس سنگینی، درد مبهم یا فشار در پاها، به‌ویژه پس از ایستادن طولانی‌مدت، شکایت دارند. علائم در پایان روز یا در هوای گرم تشدید می‌شود و بالا بردن پاها معمولاً باعث تسکین می‌شود. برخی بیماران از خارش، سوزش، ورم مچ پا و گرفتگی عضلات در شب نیز گزارش می‌دهند.
در معاینه، ممکن است وریدهای برجسته و پیچ‌خورده در سطح پوست پا مشاهده شود. در مراحل پیشرفته، تغییر رنگ پوست، سفتی بافت زیرجلدی و زخم‌های وریدی در ناحیهٔ داخلی مچ پا ظاهر می‌شود. یکی از عوارض شایع، ترومبوفلبیت سطحی (التهاب و لخته در وریدهای سطحی) است که با قرمزی، درد و تورم موضعی مشخص می‌شود.
تشخیص
تشخیص بالینی بر اساس شرح حال دقیق، معاینه فیزیکی در حالت ایستاده و تأیید با سونوگرافی داپلر رنگی است. سونوگرافی، استاندارد طلایی تشخیص به‌شمار می‌رود و محل دقیق رفلاکس، قطر ورید و وجود انسداد احتمالی را مشخص می‌کند.
برای طبقه‌بندی شدت بیماری از سیستم CEAP استفاده می‌شود که شامل چهار مؤلفه است:
- C (Clinical): تظاهرات بالینی از C0 تا C6 (بدون علامت تا زخم وریدی فعال)
- E (Etiologic): علت، اعم از اولیه، ثانویه یا مادرزادی
- A (Anatomic): موقعیت درگیری (سطحی، عمقی، یا ارتباطی)
- P (Pathophysiologic): مکانیسم (رفلاکس، انسداد یا هر دو)
این طبقه‌بندی امکان مقایسهٔ دقیق بیماران و انتخاب روش درمانی مناسب را فراهم می‌کند.
درمان محافظه‌کارانه
در مراحل اولیه یا در بیماران بدون علامت شدید، درمان محافظه‌کارانه مؤثر است. جوراب‌های فشاری (Compression Stockings) با ایجاد فشار تدریجی از مچ به سمت ران، موجب کاهش ادم و بهبود بازگشت وریدی می‌شوند. همچنین، بالا نگه‌داشتن پاها، فعالیت بدنی منظم، کاهش وزن و پرهیز از ایستادن طولانی توصیه می‌شود.
داروهایی مانند دیوُسمین، هِسپریدین و تروکسِروتین ممکن است در بهبود علائم خفیف مؤثر باشند، اما نقش آن‌ها در اصلاح پاتوفیزیولوژی محدود است.
درمان‌های مداخله‌ای و جراحی
با پیشرفت تکنولوژی، روش‌های درمانی متنوعی برای واریس توسعه یافته‌اند که نسبت به جراحی‌های کلاسیک تهاجم کمتر و دوره نقاهت کوتاه‌تری دارند.
۱. ابلیشن اندوونوس (Endovenous Ablation)
روش‌های لیزر (EVLA) و رادیوفرکانسی (RFA) با استفاده از انرژی حرارتی باعث بسته شدن ورید سافن بزرگ یا کوچک می‌شوند. این روش‌ها تحت بی‌حسی موضعی انجام شده و نتایج طولانی‌مدت مطلوبی دارند.
۲. اسکلروتراپی (Sclerotherapy)
در این روش، مادهٔ اسکلروزان به داخل رگ تزریق می‌شود و موجب التهاب و در نهایت چسبیدن دیواره‌های ورید و از بین رفتن آن می‌گردد. نوع فوم اسکلروتراپی برای وریدهای بزرگ‌تر کاربرد بیشتری دارد.
۳. فلبکتومی (Phlebectomy)
برداشتن بخش‌های واریسی از طریق برش‌های میلی‌متری سطح پوست انجام می‌شود. این روش اغلب همراه با ابلیشن یا اسکلروتراپی صورت می‌گیرد.
۴. جراحی باز (Ligation and Stripping)
در گذشته درمان اصلی واریس محسوب می‌شد، اما امروزه تنها در موارد خاص که روش‌های اندوونوس در دسترس نیستند یا در رفلاکس گسترده استفاده می‌شود.
پیشگیری و مراقبت پس از درمان
پیشگیری از واریس و کاهش احتمال عود شامل اقدامات ساده اما مؤثر است:
- فعالیت فیزیکی منظم، خصوصاً پیاده‌روی و شنا
- بالا نگه داشتن پاها هنگام استراحت
- پرهیز از ایستادن یا نشستن طولانی
- حفظ وزن مناسب
- استفاده از جوراب‌های فشاری در دوران بارداری یا پس از درمان
پیگیری دوره‌ای با سونوگرافی برای ارزیابی موفقیت درمان و پیشگیری از عود ضروری است. رعایت سبک زندگی سالم، به‌ویژه در بیماران با سابقهٔ خانوادگی واریس، در کاهش بروز مجدد بیماری نقش کلیدی دارد.
پیامدها و کیفیت زندگی
واریس علاوه بر جنبهٔ فیزیولوژیک، اثرات روانی و اجتماعی قابل‌توجهی دارد. بسیاری از بیماران از ظاهر ناخوشایند پاهای خود رنج می‌برند و از پوشیدن لباس‌های کوتاه یا حضور در اماکن عمومی اجتناب می‌کنند. مطالعات نشان داده است که درمان موفق واریس باعث بهبود قابل‌توجه کیفیت زندگی، افزایش اعتماد به‌نفس و کاهش درد و خستگی مزمن پاها می‌شود.
نتیجه‌گیری
واریس یکی از شایع‌ترین اختلالات عروقی است که می‌تواند از مشکلات خفیف زیبایی تا نارسایی مزمن وریدی منجر به زخم‌های دردناک پیشرفت کند. تشخیص دقیق با سونوگرافی داپلر، ارزیابی بر اساس طبقه‌بندی CEAP، و انتخاب درمان مناسب بر اساس شدت و ویژگی‌های بیمار از ارکان اساسی مدیریت موفق است. با توجه به پیشرفت روش‌های اندوونوس، درمان بیماران امروزه سریع‌تر، کم‌تهاجم‌تر و با نتایج زیبایی و عملکردی بسیار بهتر انجام می‌شود. با این حال، پیشگیری، پیگیری مداوم و اصلاح سبک زندگی همچنان کلید پایداری نتایج درمان به شمار می‌آیند.
منابع
- Gloviczki P, et al. Society for Vascular Surgery and American Venous Forum Guidelines on Chronic Venous Disease. J Vasc Surg. 2023.
- Lurie F. Update of the CEAP Classification System and Its Implications. 2020.
- Knight SL, et al. Graduated Compression Stockings for the Treatment of Varicose Veins. Cochrane Review. 2021.
- Necas M, et al. Duplex Ultrasound in the Assessment of Lower Extremity Venous Disease. 2015.
- Jiang W, et al. Endovenous Ablation Techniques for Varicose Veins: Comparative Review. J Vasc Surg. 2024.
- Gao RD, et al. Management Strategies and Challenges in Varicose Veins. Int J Vasc Med. 2022.
- NICE Clinical Guideline CG168. Varicose Veins: Diagnosis and Management. National Institute for Health and Care Excellence, 2023.
- European Venous Forum. Consensus Document on Endovenous Treatments. Eur J Vasc Endovasc Surg. 2022.
- Kakkos SK, et al. Venous Clinical Severity Score and Long-Term Follow-Up in Varicose Vein Patients. 2019.
- Hager ES, et al. Modern Surgical and Endovenous Approaches to Varicose Veins. Ann Vasc Surg. 2023.
